Του Τάσου Αποστολόπουλου

«Παιχνίδι θανάτου για το φίλο… σε αναπαράσταση πολεμικής ταινίας. Σε φοβερή τραγωδία κατέληξε ένα… παιχνίδι ανάμεσα σε τρεις 16χρονους φίλους και συμμαθητές χθες το απόγευμα στα ταμπούρια του Πειραιά. Η αφορμή ήταν μια πολεμική ταινία που είδαν οι τρεις αχώριστοι παιδικοί φίλοι στο βίντεο και προσπάθησαν με ένα δίκαννο κυνηγετικό όπλο να επαναλάβουν τις σκηνές που τους εντυπωσίασαν. Ένα λάθος όμως έστειλε στον άλλο κόσμο τον έναν απ’ αυτούς».

Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», Παρασκευή 23 Ιουνίου 1991

Το παραπάνω δημοσίευμα δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός αλλά ένα γεγονός που συχνά γεμίζει τις σελίδες των εφημερίδων. Ένα γεγονός που έρχεται συχνά και θα επαναλαμβάνεται στο μέλλον με μεγαλύτερη συχνότητα, όσο εμείς μένουμε αδιάφοροι μπροστά στη λανθασμένη χρησιμοποίηση της τηλεόρασης. Όσο εμείς θα αδιαφορούμε και δε θα θέτουμε φραγμό στα ανεξέλεγκτα από ειδικούς προγράμματα, τόσο οι σκηνές βίας θα πληθαίνουν και τα παιδιά μας θα γίνονται θύτες ή θύματα της βίας αυτής.

Η δύναμη της τηλεόρασης είναι πρωτοφανής και ασυναγώνιστη. Μια δύναμη που αλλάζει τρόπους, συνήθειες και απόψεις. Μια δύναμη πολύμορφη που μας δίνει χιλιάδες πληροφορίες και γνώσεις για το γύρω κόσμο μας, που μας συγκινεί, που μας γοητεύει. Μια δύναμη που μπορεί να αφυπνίσει ένστικτα και να διεγείρει αισθήματα. Μια δύναμη που μέσα από τα δορυφορικά προγράμματα έσπασε τα σύνορα των λαών καθορίζοντας διεθνή ήθη. Μια δύναμη που γίνεται μεγαλύτερη πάνω στα παιδιά μια και σ’ αυτά κάποιοι μηχανισμοί είναι ακόμη ανώριμοι και ανεξέλεγκτοι. Μια πρόσφατη έρευνα που έγινε στον ελλαδικό χώρο έδωσε τα παρακάτω αποτελέσματα: «1. Το 60-70% των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου παρακολουθεί καθημερινά πέντε ώρες τηλεόραση και βλέπει δύο εγκληματικές πράξεις. 2. Τα ίδια παιδιά βλέπουν τον ίδιο χρόνο 4.000 πράξεις βίας. 3. Οι μαθητές γυμνασίου-λυκείου παρακολουθούν δύο ώρες τηλεόραση την ημέρα και βλέπουν τόση επιθετικότητα, όση και τα μικρά παιδιά. 4. Ένα παιδί 17 ετών έχει δει 15.000 ώρες τηλεόραση. 5. Έχει παρακολουθήσει 350.000 διαφημιστικά μηνύματα. 6. Έχει δει από την τηλεόραση 18.000 φόνους.

Έτσι η τηλεόραση αντί να μορφώνει και να ψυχαγωγήσει το παιδί, ίσως, το οδηγεί σιγά-σιγά στο έγκλημα. Οι περιπτώσεις που παιδιά οδηγήθηκαν στο έγκλημα επηρεασμένα από αστυνομικά φιλμ που έβλεπαν στην τηλεόραση είναι χιλιάδες τόσο στον παγκόσμιο χώρο όσο και στον ελλαδικό χώρο. Η μεγάλη υποβολή που ασκεί πάνω στο παιδί, του οποίου η μίμηση είναι ανεξέλεγκτη, καθώς επίσης και οι μηχανισμοί κριτικής, επιλογής και αντίδρασης δεν λειτουργούν ακόμη, ώριμα, προσφέρει έναν τέλειο πιλότο εγκλήματος που εντυπωσιάζει το παιδί.

Όλοι οι παιδαγωγοί συμφωνούν ότι ένα από τα χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας είναι και ο μιμητισμός. Ένας μιμητισμός ανεξέλεγκτος ο οποίος δεν περνά μέσα από την κρίση και τη λογική ώστε, να φιλτραριστεί και να ξεχωρίσει το λογικό και ανεκτό από το παράλογο και μη ανεκτό. Έτσι, το παιδί καθηλωμένο για πολλές ώρες μπροστά στη μικρή οθόνη μιμείται, στη συνέχεια, τα διάφορα «ινδάλματα» που παρακολουθεί και βέβαια μιμείται με την ίδια ευκολία και το «καλό» και το «κακό» μια και στο παιδί δεν υπάρχει η διαχωριστική γραμμή που ξεχωρίζει αυτά τα δύο.

Στη Γαλλία, το 1988-89, ο αριθμός των εγκλημάτων σε μικρά παιδιά σημείωσε μεγάλη αύξηση κάτι που έθιξε τον εγωισμό και την ευαισθησία των Γάλλων με αποτέλεσμα να μιλούν ακόμη και για έκτακτα μέτρα. Η έρευνα που ακολούθησε έδειξε μεταξύ των άλλων ότι: 1. Η μεγάλη δημοσιότητα που έδωσαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στα πρώτα θύματα είχε  σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν  τάσεις μιμητισμού σ’ άτομα με κάποια προδιάθεση. 2. Οι διάχυτες από βία ταινίες που προβλήθηκαν από τη Γαλλική τηλεόραση δημιούργησαν στην αύξηση της εγκληματικότητας. Πράγματι, το 1988 προβλήθηκαν πάρα πολλές ταινίες με σκηνές βίας.

Ταινίες όμως με βία προβάλλονται και στη χώρα μας κατά κόρο, χωρίς όμως να έχουμε την ευαισθησία που είχαν οι Γάλλοι να ψάξουμε να βρούμε τα προβλήματα που δημιουργούν και να φτιάξουμε ένα πλαίσιο, έναν κώδικα δεοντολογίας στα κανάλια μας ώστε να μειωθούν αυτά τα κοινωνικά προβλήματα. Τώρα μάλιστα που οι ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί στο βωμό του ανταγωνισμού και του εύκολου κέρδους αδιαφορούν για την ποιότητα οι συνέπειες είναι απρόβλεπτες.

Ο καθηγητής κ. Ξηροτύρης ανακοίνωσε έρευνα που έγινε σε δείγμα 100 νεαρών που είχαν οδηγηθεί σε  δικαστήρια ανηλίκων από διάφορα αδικήματα. Οι 22 απ’ αυτούς είχαν μιμηθεί κόλπα που είχε προβάλει η τηλεόραση.

Η βία γεννά βία. Σε ένα τέτοιο συμπέρασμα κατέληξαν οι έρευνες της επιστημονικής επιτροπής SURGEON GENERAL στις ΗΠΑ. Η βίαιη κοινωνία είναι αυτή που γεννά το βίαιο άτομο, τη βίαιη ομάδα.

Το Μάρτιο του 1989 το Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής έστειλε επίσημη νότα σ’ όλο τον Ελληνικό λαό λέγοντας ότι τα παιδιά 12-15 ετών που παρακολουθούν τηλεόραση, ανεξάρτητα από το είδος του προγράμματος παρουσιάζουν υψηλού βαθμού βία στην καθημερινή τους συμπεριφορά. Ο Δ/ντής του Κέντρου Γιάννης Παπαδάτος τόνισε: «Η τηλεόραση αντανακλά την κουλτούρα μιας κοινωνίας και επομένως δεν μπορούμε να την απομονώσουμε. Είναι όμως ευθύνη των επιστημόνων που ασχολούνται με τη συμπεριφορά του ατόμου και των δημοσιογράφων που εργάζονται στα Μέσα Ενημέρωσης να διαμορφώνουν ένα πλαίσιο συμφωνίας για μια διαφορετική αντίληψη και ποιότητα στο χώρο της πληροφόρησης… Η βία έχει μπει στην καθημερινή ζωή σαν αποτέλεσμα που προκαλεί ο ανταγωνισμός στην κοινωνία».

Ενώ λοιπόν ο κίνδυνος παραμονεύει μέσα στο σπίτι μας, εμείς αγνοούμε τα πάντα γύρω από την τηλεόραση. Μια έρευνα, που έγινε από τον καθηγητή της Κοινωνικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Μαυρίδη στην Αθήνα, στον Πειραιά, στα Γιάννενα, στα Τρίκαλα, στο Μέτσοβο και στα χωριά Αγνάντα και Πραμάντα, στην οποία συμμετείχαν 280 παιδιά Δημοτικού και 524 μητέρες μεταξύ των άλλων έδειξε ότι οι μητέρες σε ποσοστό 90% αγνοούσαν τις προτιμήσεις των παιδιών τους σε σχέση με τα τηλεοπτικά προγράμματα. Έτσι οι γονείς, μην έχοντας συνειδητοποιήσει το τεράστιο πρόβλημα, αφήνουν τα παιδιά τους να παρακολουθούν ανεξέλεγκτα τηλεόραση.

Απορούμε λοιπόν γιατί στις μέρες μας δεν βρήκε εφαρμογή αυτό που με τόση πειστικότητα έλεγαν στις αρχές του αιώνα μας: «Ανοίγοντας ένα σχολείο κλείνουμε μια φυλακή». Σχολεία αμέτρητα δημιουργήθηκαν αλλά και οι φυλακές πολλαπλασιάστηκαν. Καιρός λοιπόν να σκύψουμε με σοβαρότητα πάνω στα προβλήματα που η τεχνολογία δημιούργησε πριν πορευθούμε σε μονόδρομο χωρίς επιστροφή. Είναι καθολική η διαπίστωση ότι όλα σχεδόν τα κοινωνικά προβλήματα μπορούμε να τα προφτάσουμε και να τα θεραπεύσουμε στη γένεσή τους.

Από την άλλη μεριά δεν είναι λίγα τα άτομα που στην προσπάθειά τους να μιμηθούν τον τηλεοπτικό ήρωα, που διαθέτει υπεράνθρωπες ικανότητες, τραυματίζονται ή βρίσκουν και τραγικό θάνατο ακόμη. Έτσι παίζοντας τον αστυνόμο Σαϊνη, το Ράμπο, το Ζορό, τον Ιππότη του Διαστήματος, το Σούπερμαν οδηγήθηκαν εκατοντάδες παιδιά ανά τον κόσμο σε ατυχήματα.

Υπάρχει και η αντίθετη άποψη στο θέμα αυτό που λέει ότι οι σκηνές βίας στα τηλεοπτικά προγράμματα συντελούν καθαρτικά στην παιδική ψυχή τους ώστε να τα απολυτρώνει από τις καταπιεστικές επιθετικής τάσεις που φέρνουν μέσα τους. Η ταύτιση με τον τηλεοπτικό ήρωα βοηθάει το παιδί στην απολύτρωση από κάθε βίαιο. Σύμφωνα λοιπόν μ’ αυτήν την άποψη, το παιδί στην πορεία της καθημερινής ζωής συναντά πολλές φορές τη βία από την οποία μπορεί ν’ απαλλαγεί, όταν ταυτίσει τον εαυτό του με κάποιον από τους ήρωες που περιπλέκονται στα βίαια τηλεοπτικά προγράμματα. Η άποψη αυτή είναι στηριγμένη πάνω στην «κάθαρση» που σαν ιδέα ξεκίνησε από τον Αριστοτέλη. Βέβαια στην πορεία διαμορφώθηκε σαν θεωρία το 1880 από τον J. BREVER. Αργότερα η θεωρία αυτή τελειοποιήθηκε από τον S. FREUD και τον S. FERSCHBACH και χρησιμοποιήθηκε σαν μέθοδος θεραπείας ασθενών που υποφέρουν από υστερικά συμπτώματα. Έτσι η αντίληψη αυτή που ξεκίνησε από τον Αριστοτέλη και διαμορφώθηκε και τελειοποιήθηκε από την Ψυχαναλυτική Σχολή έχει υιοθετηθεί και σήμερα από μια μεγάλη μερίδα επιστημόνων. Δεν μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι τα αποτελέσματα των τηλεοπτικών ταινιών βίας κλείνουν κατηγορηματικά στη μία ή στην άλλη πλευρά.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει ν’ αναφέρουμε και τη θεωρία «της υπόθεσης της αναστολής». Οι ψυχολόγοι με αυτή τη θεωρία τους μας λένε ότι ο τηλεθεατής που παρακολουθεί μια ταινία βίας αισθάνεται ενοχή και μ’ αυτό τον τρόπο αναστέλλει την επιθετικότητά του. Οι κανόνες της κοινωνίας είναι αυτοί που απαγορεύουν στο άτομο κάθε επιθετική συμπεριφορά, κανόνες που ο τηλεθεατής τους φέρνει στο νου του καθώς παρακολουθεί σκηνές βίας.

Το 1963 ο LORENZ διατύπωσε τη θεωρία που λέει ότι: «η επιθετική ενεργητικότητα διοχετεύεται στο κανάλι του αθλητικού συναγωνισμού αφού γενικά ο συναγωνισμός αποτελεί πηγή βίας και επιθετικότητας».

Μια έρευνα που έκανε η ΟΥΝΕΣΚΟ το 1970 έδειξε ότι: «η τηλεόραση δεν είναι ιδιαίτερα φορέας βίας και ότι τη βία συναντούν τα παιδιά παντού γύρω τους, γεγονός που πρέπει να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι πρέπει εμείς οι ίδιοι να την αποκαλύψουμε».

Βιβλιογραφία:

1. PATRICIA MARKS GREENFIELD: Μέσα ενημέρωσης και παιδί, Μετάφραση: Σ. Σταυροπούλου, εκδόσεις Κουτσουμπός Α.Ε., Αθήνα, 1988.
2. ΜΕΛΙΝΑ ΣΕΡΑΦΕΤΙΝΙΔΟΥ: Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα, 1987.
3. COOLEY, PARK, LASSWELL, KATZ, MEAD, LIPPMANN, BOORSTIN, HABERMAS, BRECHT, MCLUHAN, WIDMER: Το μήνυμα του μέσου, εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 1989.
4. Ν. ΜΑΤΣΑΝΙΩΤΗΣ: Εμείς και το παιδί μας
5. Τ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ: Το παιδί και η μικρή οθόνη, Τρίπολη, 1990.

6. Εφημερίδα «ΒΗΜΑ», 29 Ιανουαρίου 1989.

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Έκφραση», φύλλο 1, Σεπτέμβριος 1992, σ. 18.